Nietoperze – Regionalne Centrum Edukacji Ekologicznej

Nietoperze są niezwykle fascynującymi zwierzętami. Nocny tryb życia, zdolność do „widzenia” w ciemności oraz prawie bezszelestny sposób zachowania się budziły nieufności wobec tych niegroźnych stworzeń. Powstałe mity i zabobony złożyły się na negatywny wizerunek nietoperzy w kulturze europejskiej. Dzisiaj dzięki wielu badaniom możemy lepiej je poznać oraz przyczynić się do ich ochrony.

Łacińska nazwa nietoperzy „chiroptera” oznacza dosłownie „rękoskrzydłe”, co oddaje dokładnie cechę budowy ich ciała. Od łacińskiego słowa pochodzi nazwa nauki zajmującej się badaniami nietoperzy: „chiropterologia” i osoby badającej nietoperze: „chiropterolog”.

Nietoperze są ssakami, ponieważ ich ciało pokryte jest futrem a młode po urodzeniu ssą mleko matki.

Na świecie żyje około 1000 gatunków nietoperzy, co stanowi blisko 1/5 wszystkich ssaków. Spotkać je można na całej kuli ziemskiej, z wyjątkiem Antarktydy i niektórych wysp oceanicznych.

Nietoperze dzielą się na 2 podrzędy: Magachiroptera i Microchiroptera, różniące się budową ciała, sposobem odżywiania i orientowania się w terenie. Wszystkie prowadzą nocny tryb życia.

a) podrząd Megachiroptera – należą do niego nietoperze odżywiające się owocami, kwiatami, nektarem i pyłkiem, zamieszkujące głównie strefy tropikalne. W większości nie posługują się echolokacją, posiadają zaś bardzo dobry wzrok i węch. Nie rozróżniają kolorów, ale w nocy widzą lepiej niż sowy. Jedynie kilka gatunków z rodzaju Rousettus posługuje się echolokacją. Wytwarzają one sygnały dźwiękowe mlaskając językiem. Do Megachiroptera należy tylko 1 rodzina – rudawkowate Pteropodidoe obejmujące ponad 170 gatunków nietoperzy. b) Podrząd Microchiroptera – nietoperze należące do tego podrzędu odżywiają się owadami lub małymi kręgowcami. Ich głównym narządem zmysłu jest słuch. Posługują się doskonale rozwiniętą echolokacją, emitując przez nos lub pyszczek ultradźwięki generowane w krtani. Mają za to słaby wzrok. Są bardzo dobrymi lotnikami. Do Microchiroptera należy 17 rodzin, z czego 2 żyją w Polsce: mroczkowate Vespertilionidae i podkowcowate Rhinolophidae, o specyficznej narośli nosowej w kształcie podkowy.

Jak nietoperze słyszą świat i co jedzą?

Żyjące w Europie nietoperze orientują się w przestrzeni za pomocą echolokacji. Polega ona na analizie echa wysłanych wcześniej, niesłyszalnych dla nas ultradźwięków (o częstotliwości od 20 kHz do 120 kHz). Ich bardzo słaby wzrok odgrywa drugorzędną rolę. Do porozumiewania się między sobą używają tzw. głosów socjalnych, które są częściowo słyszalne dla ludzkiego ucha. Głosy te są szczególnie piękne w okresie godowym, kiedy to samce za pomocą śpiewu próbują wabić samice. Sygnały wysyłane przez nietoperze można usłyszeć używając detektorów ultrasonicznych, obniżając częstotliwość dźwięku do poziomu słyszalnego ludzkim uchem. Każdy gatunek emituje sygnały o innym charakterze (innej częstotliwości), co umożliwia ich odróżnienie. Nagrane sygnały można analizować na komputerze.

Podstawowym pokarmem naszych nietoperzy są owady. Poszczególne gatunki nietoperzy polują na różne grupy owadów, w zależności od pewnych czynników, takich jak np. środowisko, strategia żerowania, pora roku. Większość gatunków chwyta ofiary w locie (np. borowce, mroczki, karliki), które najczęściej zagarniane są błoną ogonową lub skrzydłem i następnie wyjadane z podwiniętej błony lotnej. Niektóre (np. gacki, nocki) zbierają zdobycz z powierzchni liści. Ciekawą strategię polowania stosują podkowce, które polują z zasadzki – czatując i rzucając się na przelatujące owady z gałęzi drzewa.

Owady, na które najczęściej polują nietoperze:

rusałka pawik,
mrówka,
pasikonik,
widelnica,
komar,
muchówka,
chrabąszcz majowy,
biegacz.

Letnie kryjówki nietoperzy

Latem nasze nietoperze przebywają najczęściej na strychach kościołów i starych domów, w szczelinach budynków, dziuplach drzew i budkach dla ptaków lub nietoperzy. Samice gromadzą się wówczas w tzw. koloniach rozrodczych, w których rodzą i wychowują małe. Kolonie te mogą liczyć od kilku do ponad tysiąca osobników. Samce w tym czasie żyją z reguły pojedynczo, czasem we własnych koloniach lub przebywają w koloniach samic. W naszym klimacie nietoperze względnie rzadko tworzą letnie kolonie w obiektach podziemnych (np. jaskinie i piwnice). Największa znana kolonia rozrodcza nietoperzy na Dolnym Śląsku i jedna z największych w Polsce znajduje się w kościele św. Mikołaja we Wleniu (Sudety Zachodnie). Jest to kolonia nocka dużego. W lipcu 2001 roku naliczono w niej około 1300 osobników (dorosłe z młodymi). W czasie sprzątania strychu kościoła wiosną 1999 roku wyniesiono 40 worków guano nietoperzy o łącznej masie 1 tony.

Zimowe schronienia nietoperzy

Zimowymi kryjówkami nietoperzy są przede wszystkim różnego rodzaju podziemia: jaskinie, sztolnie, piwnice, forty, bunkry a czasami szczeliny budynków i dziuple drzew. Na zimę nietoperze zapadają w stan odrętwienia zwany hibernacją (zwykle od października do końca kwietnia). Obniżają one wówczas temperaturę ciała do kilku stopni powyżej zera. Wymaga to podobnych temperatur w otoczeniu nietoperza, które występują zwykle w sztolniach i jaskiniach. Liczba uderzeń serca zwierzęcia spada wówczas z około 400 do 25 na minutę, a komórki ciała zużywają stukrotnie mniej energii. Pozwala to przeżyć nietoperzom zimę praktycznie bez jedzenia, dzięki zgromadzonej tkance tłuszczowej. Ewentualne przebudzenie pochłania znaczne ilości energii, ze względu na konieczność podniesienia temperatury ciała z kilku do około 37C. Dlatego każde niepotrzebne przebudzenie, spowodowane obecnością ludzi w miejscach zimowania, obniża szansę nietoperza na przeżycie zimy. Dlatego w tym okresie należy unikać wchodzenia do podziemnych schronień i niepokojenia hibernujących nietoperzy.

Podkowcowate (Rhinolophidae) charakteryzują się specyficzną naroślą dookoła nozdrzy w kształcie podkowy (stąd nazwa). Nietoperze te emitują dźwięki przez nozdrza, a dzięki narośli mogą regulować kierunek i szerokość wiązki ultradźwięków. W odróżnieniu od innych nietoperzy, podkowce w czasie spoczynku nie składają skrzydeł, lecz owijają się nimi niczym płaszczem. Do rodziny podkowcowatych należy około 75 gatunków, z czego w Polsce stwierdzono tylko dwa:

podkowca małego – (Rhinolophus hipposideros), którego północna granica występowania przebiega przez Sudety, Wyżynę Krakowsko – Częstochowską oraz Karpaty.
podkowca dużego – (Rhinolophus ferrumeguinum), wyjątkowo zalatującego do naszego kraju.

Nocki są najliczniejszą grupą nietoperzy występującą w Polsce, w skład której wchodzi 8 gatunków:

nocek duży (Myotis myotis),
nocek Bechsteina (Myotis bechsteinii),
nocek Natterera (Myotis nattereri),
nocek orzęsiony (Myotis emarginatus),
nocek wąsatek (Myotis mystacinus),
nocek Brandta (Myotis brandtii),
nocek łydkowłosy (Myotis dascyneme),
nocek rudy (Myotis daubentonii).

Większość z wymienionych gatunków charakteryzuje się białawo ubarwionym spodem ciała. Zasadniczo jednak rodzaj ten obejmuje gatunki bardzo zróżnicowane, zarówno pod względem morfologii (najmniejszy przedstawiciel nocków, nocek wąsatek waży zaledwie 3 – 6,5 gram, zaś największy – nocek duży 27 – 40 gram), jak i biologii. Najrzadszy na terenie Sudetów jest nocek łydkowłosy. Pojedyncze osobniki tego gatunku stwierdzono w jaskiniach Połomku k/Wojcieszowa.

Nocek duży (Myotis myotis) jest jednym z największych gatunków nietoperzy występujących w Polsce. Zasiedla obszar prawie całego kraju, z wyjątkiem pólnocno – wschodnich rejonów. Gatunek ten związany jest zarówno z terenami górskimi jak i nizinnymi, gdzie za żerowiska służą mu lasy i parki. Latając nisko chwyta głównie biegające po ziemi chrząszcze. Letnie schronienia nocka dużego stanowią dziuple drzew i strychy budynków, w których spotkać można kolonie liczące od kilkudziesięciu do kilkuset osobników. Zimą hibernują najczęściej w jaskiniach i sztolniach pojedynczo lub w większych grupach. Nocek duży jest gatunkiem osiadłym, a jego migracje nie przekraczają zazwyczaj 100 km. Najdłuższa znana trasa przelotu tego nietoperza wynosi około 390 km.

Karliki są jednymi z najmniejszych nietoperzy Polski. Występującymi w całym kraju. Żyją na obszarach leśnych i w pobliżu osiedli ludzkich. Za schronienia letnie służą im strychy, dziuple, budki dla ptaków, zaś zimą wykorzystują dziuple, szczeliny budynków, a wyjątkowo jaskinie. Karlik malutki (Pipistrellus pipistrellus) ważący około 6 gram potrafi w ciągu 1 nocy zjeść ponad 1000 komarów, a kolonia 100 osobników tego gatunku spożywa około 3-4 milionów komarów w ciągu jednego miesiąca. Obserwacje prowadzone z wykorzystaniem detektorów ultradźwiękowych wykazały, że karliki malutkie emitują sygnały echolokacyjne na dwóch częstotliwościach: około 45 kHz i 55 kHz. Trwające wiele lat badania wykazały, że obie formy różnią się także cechami zewnętrznymi i biologią, w konsekwencji czego w 1999 roku wyróżniono nowy gatunek, dla którego przyjęto nazwę Pipistrellus pygmaeus. U karlika większego stwierdzono najdłuższy wśród europejskich gatunków przelot wynoszący około 2100 km.

Mroczki – w Polsce występują trzy gatunki mroczka: mroczek posrebrzysty (Vespertilio murinos), mroczek pozłocisty (Eptesicus nilssonii), mroczek późny (Eptesicus serotinus). Zasiedlają one obszar całego kraju. Charakterystyczne dla tej grupy jest ciemne zabarwienie uszu, pyszczka i błony lotnej. Cechą rozróżniającą dwa pierwsze gatunki jest srebrzyste lub złociste zabarwienie końcówek włosów po stronie grzbietowej (stąd ich nazwa). Nietoperze te latem zamieszkują strychy budynków, dziuple drzew, szczeliny skalne, zimą hibernują w jaskiniach, piwnicach, niekiedy w dziuplach drzew i na strychach.
Mroczki posrebrzyste potrafią migrować na dalekie odległości. Najdłuższy znany przelot wyniósł 1440 km.

Borowiec wielki (Nyctalus noctula) jest jednym z największych gatunków nietoperzy występujących w naszym kraju. Można go spotkać w całej Polsce. Błona lotna, ucho i pyszczek są ciemnobrązowe, zaś gęste futerko rudobrązowe. Jest to gatunek leśny, wylatujący na łowy tuż po zachodzie słońca. Poluje nad łąkami, lasami i polanami, latając wysoko i bardzo szybko. Latem borowce szukają schronienia w dziuplach drzew, w których obserwuje się kolonie rozrodcze samic, liczące nawet ponad 100 osobników. W odróżnieniu od innych gatunków nietoperzy hibernują w dziuplach drzew i na strychach budynków, nigdy w jaskiniach. Borowce potrafią migrować na znaczne odległości. Najdłuższy znany przelot wyniósł około 1600 km.

Gacki – Obydwa krajowe gatunki gacków – gacka szarego i brunatnego charakteryzują ogromne uszy osiągające 3 długości ciała, które podczas spoczynku ukrywane są pod złożonymi skrzydłami. Bardzo czuły słuch umożliwia im zbieranie ofiar z powierzchni liści. Latem nietoperze te szukają schronienia w dziuplach drzew, budkach i na strychach budynków, gdzie przebywają pojedynczo lub w grupach od kilku do kilkudziesięciu osobników. Zimują w chłodnych jaskiniach, sztolniach, piwnicach i fortach, gdzie często chowają się w szczelinach.

Mopek – charakterystyczną cechą mopków jest ich ciemne ubarwienie oraz szerokie zrośnięte u nasady uszy. Sygnały echolokacyjne emitują przez nozdrza i pyszczek. Jest to gatunek leśny, polujący blisko koron drzew i na obrzeżach lasów, w parkach i ogrodach. Latem stwierdzany jest w szczelinach budynków, często za okiennicami, w dziuplach drzew i budkach dla ptaków. Na zimowiska wybiera miejsca chłodne, położone blisko otworu, o temperaturze około 2-5C. W Sudetach największe stanowiska zimowe tego gatunku liczą około 100 osobników.

Co zagraża nietoperzom?

Nietoperzom zagrażają przede wszystkim ludzie i ich działania. Człowiek niszczy siedliska i żerowiska nietoperzy (m.in. wycinając lasy, zadrzewienia śródpolne i stare dziuplaste drzewa, dewastując jaskinie i inne podziemne schronienia). Używanie trujących środków chemicznych w rolnictwie (pestycydów i insektycydów) powoduje śmiertelne zatrucia nietoperzy lub obniżenie ich płodności. Nieprawidłowo prowadzone remonty strychów (przy użyciu toksycznych środków chemicznych i w czasie przebywania na nich koloni rozrodczych) oraz płoszenie nietoperzy stanowią także zagrożenie dla ich życia. Natomiast niepokojenie tych zwierząt w czasie hibernacji obniża ich na przeżycie zimy. Karygodne jest palenie ognisk i używanie pochodni w jaskiniach i sztolniach, w których przebywają w okresie zimowym nietoperze.

Co zrobić, gdy nietoperz wleci do domu?

Jeśli wieczorem lub w nocy wleci do twojego mieszkania nietoperz, zgaś światło i otwórz okno – zwykle do rana nietoperz odleci sam. Jeśli usiądzie na ścianie przykryj go jakimś pojemnikiem (np. kartonowym pudełkiem), a następnie wsuń między ścianę a pojemnik sztywną kartkę papieru. Tak schwytanego nietoperza wypuść na dwór.

Pamiętajmy, że żadnych dzikich zwierząt nie należy dotykać gołymi rękoma!